Wypadek przy pracy

Za wypadek przy pracy uważa się nagłe zdarzenie wywołane przyczyną zewnętrzną powodujące uraz lub śmierć, które nastąpiło w związku z pracą, tj. podczas lub w związku z wykonywaniem przez pracownika zwykłych czynności lub poleceń przełożonych, podczas lub w związku z wykonywaniem przez pracownika czynności na rzecz pracodawcy (nawet bez polecenia), a także w czasie pozostawania pracownika w dyspozycji pracodawcy w drodze między siedzibą pracodawcy a miejscem wykonywania obowiązku wynikającego ze stosunku pracy.

Do elementów pojęcia wypadku przy pracy należą więc:

1) nagłość zdarzenia;

2) zewnętrzność przyczyny;

3) skutek w postaci urazu lub śmierci;

4) związek zdarzenia z pracą.

Powyższe kryteria muszą zaistnieć łącznie, aby można było mówić o wypadku przy pracy (S. Samol [w:] D. E. Lach, K. Ślebzak, S. Samol, Ustawa o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych. Komentarz, Warszawa 2010, art. 3).

Nagłość zdarzenia wskazuje na jego gwałtowny i niespodziewany charakter i odnosi się do czasu działania czynnika zewnętrznego na organizm człowieka, ujmowanego jako działanie jednorazowe (ciągłe lub powtarzające się), ale niekoniecznie „natychmiastowe”, bowiem w doktrynie wskazuje się, że chodzi o zdarzenia nieprzekraczające w zasadzie dniówki roboczej (R. Babiska-Górecka [w:] K. Walczak (red.), Ustawa o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych. Komentarz, Legalis 2020, art. 3). Tak więc nagłym zdarzeniem będzie np. porażenie słoneczne czy odmrożenie, gdzie czynnik zewnętrzny musi działać przez pewien czas, aby wywołał takie skutki.

Przyczyna zewnętrzna cechuje się tym, że pochodzi spoza organizmu człowieka i powinna wypływać ze sfery zagrożenia, jakie stwarza praca, a więc z takich okoliczności, które powstały w związku ze statusem pracownika, w przeciwnym razie zdarzenie nie nabierze charakteru wypadku przy pracy. Praca nie zawsze musi być faktyczną przyczyną wypadku, ale i wówczas powinna pozostawać przyczyną wypadku w takim znaczeniu, że pracownik nie uległby wypadkowi albo prawdopodobieństwo zdarzenia byłoby znikome, gdyby nie wykonywał pracy (Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 23 lutego 2022 r., sygn. III USK 490/21).

Co do zasady za wypadek przy pracy nie można więc uznać np. zawału serca, pęknięcia tętniaka, czy udaru mózgu. W orzecznictwie akcentuje się jednak, że należy dopuścić możliwość zakwalifikowania jako wypadku przy pracy doznanych przez pracownika zmian w narządzie wewnętrznym o charakterze schorzenia samoistnego pod warunkiem, że zostaną stwierdzone szczególne, nadzwyczajne okoliczności towarzyszące świadczeniu pracy, powodujące zaostrzenie istniejącego już procesu chorobowego (Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 19 lutego 2021 r., sygn. I USKP 15/21).

Za ową nadzwyczajną okoliczność uznaje się np. nadmierne przemęczenie pracownika, między innymi ponadnormatywną pracą w dniu wypadku lub (wyjątkowo) w dłuższym okresie czasu, w szczególnie niekorzystnych warunkach atmosferycznych (w upale, chłodzie, dużym zawilgoceniu), w pomieszczeniach z brakiem dostępu świeżego powietrza, a także wystąpienie dodatkowego czynnika w postaci stresu. Nie uważa się jednak za wypadek przy pracy m.in. nagłego pogorszenia stanu zdrowia wskutek zdenerwowania wywołanego przeniesieniem pracownika do innej pracy nieodpowiadającej jego oczekiwaniom, odwołania z zajmowanego stanowiska bez podania przyczyny, wręczenia pisma o rozwiązaniu umowy o pracę, czy też stresu związanego z rozmową z klientem (kontrahentem) niezadowolonym z oferowanego mu towaru (Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 16 stycznia 2019 r., sygn. I PK 215/17).

Następstwem zdarzenia zgodnie z ustawową definicją wypadku przy pracy ma być uraz, rozumiany jako uszkodzenie tkanek ciała lub narządów, a także śmierć człowieka, jeśli nastąpiła ona w ciągu sześciu miesięcy od dnia wypadku. Jak zauważono w piśmiennictwie – Pod pojęciem śmierci należy rozumieć śmierć biologiczną, polegającą na nieodwracalnym ustaniu funkcji pnia mózgu. A contrario tak rozumianą śmiercią nie będzie śmierć kliniczna, bowiem aktualny stan wiedzy medycznej pozwala na odwrócenie jej skutków i w konsekwencji przywrócenie człowieka do stanu, w którym możliwe jest jego samodzielne oddychanie i krążenie krwi. Niewątpliwie jednak stan taki winien być kwalifikowany jako druga przesłanka (w ramach uszczerbku doznanego przez pracownika) zaistnienia wypadku przy pracy (S. Samol [w:] D. E. Lach, K. Ślebzak, S. Samol, Ustawa o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych. Komentarz, Warszawa 2010, art. 3).

Wreszcie odnosząc się do ostatniego z elementów definicji wypadku przy pracy w postaci związku wypadku z pracą, zauważyć należy, że ustawodawca niejako wymienia katalog okoliczności uzasadniających stwierdzenie zaistnienia takowego związku, wskazując, iż do zdarzenia dojść ma podczas lub w związku z wykonywaniem przez pracownika zwykłych czynności lub poleceń przełożonych, podczas lub w związku z wykonywaniem przez pracownika czynności na rzecz pracodawcy (nawet bez polecenia), a także w czasie pozostawania pracownika w dyspozycji pracodawcy w drodze między siedzibą pracodawcy a miejscem wykonywania obowiązku wynikającego ze stosunku pracy.

W doktrynie formułuje się pogląd, zgodnie z którym następstwo wypadku nie musi pozostawać w adekwatnym związku przyczynowym z wykonywaną pracą, lecz zdarzenie to musi pochodzić z pracy, tj. być z nią powiązane związkiem miejscowym, czasowym lub funkcjonalnym. Uwzględniając powyższe za wypadek przy pracy uznamy także działanie siły wyższej, np. porażenie piorunem podczas pracy przy maszynie (M. Gersdorf, B. Gudowska (red.), Ustawa o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych [w:] M. Gersdorf, B. Gudowska (red.) Społeczne ubezpieczenie chorobowe i wypadkowe. Komentarz, Warszawa 2012).

Czasowy i miejscowy związek wypadku z pracą oznacza, że pracownik doznał uszczerbku na zdrowiu w miejscu i czasie, gdy pozostawał w sferze interesów pracodawcy. Jeżeli jednak przyczyna zewnętrzna zaistniała poza miejscem i czasem wykonywania normalnych czynności pracownika, wtedy niezbędne jest stwierdzenie także funkcjonalnego związku z pracą – praca musi być wtedy nie tylko jednym z czynników prowadzących do zdarzenia, ale musi ona także wywrzeć wpływ o określonym „ciężarze gatunkowym” na zaistniały skutek. Wyłączenie tego związku następuje zaś w sytuacji, gdy pracownik przez istotę, sposób, a zwłaszcza czas trwania swej czynności i sposób zachowania daje do zrozumienia, że chce poświęcić się innym czynnościom o celach obcych pracodawcy, niezwiązanych z zatrudnieniem (Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 25 czerwca 2019 r., sygn. II PK 131/18).

Na równi z wypadkiem przy pracy (co wiąże się z możliwością uzyskania świadczeń tożsamych jak przy wypadku przy pracy) traktuje się wypadek, któremu pracownik uległ w czasie podróży służbowej w okolicznościach innych niż wskazane powyżej (chyba że wypadek spowodowany został postępowaniem pracownika, które nie pozostaje w związku z wykonywaniem powierzonych mu zadań); podczas szkolenia w zakresie powszechnej samoobrony; a także przy wykonywaniu zadań zleconych przez działające u pracodawcy organizacje związkowe.

W orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjmuje się, że ochrona ubezpieczeniowa pracownika podczas podróży służbowej rozciąga się na okoliczności należące do sfery jego prywatnych spraw (np. prawo do skorzystania z odpoczynku, spacerów, zakupów, przygotowania posiłków lub ich spożywania poza miejscem wykonywania obowiązków służbowych). Różnica między wypadkiem przy pracy a wypadkiem w czasie podróży służbowej dotyczy okoliczności wypadku, a w szczególności tego, że ten pierwszy powinien pozostawać w związku z pracą, zaś drugi – wiązać się z wykonywaniem zadań powierzonych na czas podróży służbowej. W konsekwencji, przy kwalifikowaniu danego zachowania jako pozostającego w związku z podróżą służbową należy badać, czy w łączności z nią pozostawał cel zachowania pracownika, czy też miało ono wyłącznie prywatny charakter, przy czym zachowaniami niepozostającymi w związku z wykonywaniem powierzonego zadania i sprzecznymi z celem podróży służbowej są te zachowania ze sfery prywatnych spraw pracownika, które nie były konieczne z punktu widzenia celu i warunków odbywania podróży służbowej, to znaczy z potrzebą realizacji powierzonych pracownikowi zadań. Jak wskazuje się jednak, stan nietrzeźwości pracownika nie przesądza automatycznie o zerwaniu związku z pracą lub wykonywaniem zadań powierzonych pracownikowi w czasie podróży służbowej, lecz decydują o tym okoliczności konkretnej sprawy. Do zerwania tego związku nie dochodzi w sytuacji, gdy nietrzeźwy pracownik nie mógł mieć wpływu na zajście wypadku lub gdy istnieją istotne współprzyczyny zdarzenia wypadkowego, wskazujące, że bez stanu nietrzeźwości pracownika i tak wypadku nie można by uniknąć (Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12 kwietnia 2016 r., sygn. I UK 100/15).

Pracownicy nie są jedyną grupą objętą ubezpieczeniem wypadkowym. Za wypadek przy pracy uważa się również nagłe zdarzenie wywołane przyczyną zewnętrzną powodujące uraz lub śmierć, które nastąpiło w okresie ubezpieczenia wypadkowego z danego tytułu m.in. podczas wykonywania pracy na podstawie umowy agencyjnej, umowy zlecenia lub umowy o świadczenie usług oraz wykonywania zwykłych czynności związanych z prowadzeniem pozarolniczej działalności gospodarczej.

W przypadku zaistnienia wypadku przy pracy, ubezpieczonemu przysługiwać mogą w szczególności zasiłek chorobowy, świadczenie rehabilitacyjne, zasiłek wyrównawczy oraz jednorazowe odszkodowanie. Beneficjentami świadczeń należnych z tytułu wypadku przy pracy może być również rodzina zmarłego ubezpieczonego, której może zostać przyznane jednorazowe odszkodowanie lub renta rodzinna.

Należy w tym miejscu podkreślić, że pomimo wystąpienia zdarzenia wypełniającego definicję wypadku przy pracy, świadczenia z ubezpieczenia wypadkowego nie będą przysługiwały, gdy wyłączną przyczyną wypadku było udowodnione naruszenie przez ubezpieczonego przepisów dotyczących ochrony życia i zdrowia, spowodowane przez niego umyślnie lub wskutek rażącego niedbalstwa, a także w sytuacji gdy ubezpieczony, który będąc w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środków odurzających lub substancji psychotropowych, przyczynił się w znacznym stopniu do spowodowania wypadku.