Rozprawy zdalne w praktyce

Epidemia COVID-19 spowodowała konieczność poszukiwania bezpiecznych metod prowadzenia procesów sądowych w sposób zapewniający bezpieczeństwo stronom oraz pracownikom wymiaru sprawiedliwości.  Mając na uwadze spowodowany pandemią paraliż w prowadzeniu postępowań sądowych, doszło do istotnych zmian w formie i sposobie prowadzenia tych postępowań, a sądy w większym zakresie zaczęły korzystać z możliwości prowadzenia rozpraw zdalnych. Podstawą dla ich przeprowadzania stała się ustawa z dnia 2 marca 2020 r. o szczególnych rozwiązaniach związanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19, innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych, która po wprowadzeniu zmian przewidzianych ustawą z dnia 28 maja 2021 r. – uczyniła rozprawy zdalne podstawowym sposobem prowadzenia rozpraw cywilnych. Ustawa nie spowodowała jednak, że sądom ograniczono skorzystanie z możliwości przeprowadzania rozpraw w trybie stacjonarnym.

Z perspektywy praktyki, czas obowiązywania powyższych regulacji, pozwala na rzetelną ocenę zmiany filozofii w prowadzeniu spraw sądowych, jednocześnie obnażając jej zalety, jak i wady.

Zalety jakie wiążą się z odbywaniem rozpraw w formie zdalnej dla stron postępowania oraz świadków to przede wszystkim te związane z czynnikami logistycznymi. Rozprawy w trybie zdalnym pozwalają na uczestnictwo w rozprawie z dowolnego miejsca. Strona postępowania sądowego, jak również świadkowie, nie muszą już podróżować na rozprawy do sądu, często odległego o wiele kilometrów od miejsca zamieszkania, co pozwala oszczędzić im czas, oraz ograniczyć niepotrzebne wydatki związane z podróżą. Jednocześnie zminimalizowane zostaje ryzyko odroczenia rozprawy, z uwagi na brak stawiennictwa stron albo świadków. Z perspektywy stron oraz świadków rozprawy zdalne niosą też ze sobą korzyści w postaci bardziej komfortowego samopoczucia związanego z uczestnictwem w rozprawie. Przebywając za ekranem komputera, strony i świadkowie z pewnością odczuwają mniejszy stres niż na sali rozpraw.

Przechodząc natomiast do głównych zalet odbywania rozpraw w formie zdalnej z perspektywy profesjonalnych pełnomocników, to również dominuje tu aspekt logistyczny. Poza możliwością uczestnictwa w rozprawie z dowolnego miejsca oraz oszczędnością czasu związanego z podróżą, rozprawy zdalne pozwalają na uczestnictwo w kilku rozprawach jednego dnia, bez konieczności przemieszczania się pomiędzy sądami. Natomiast w przypadku opóźnienia w wywołaniu rozprawy, czas oczekiwania można poświęcić na inne czynności zawodowe. Co jest niewątpliwie ogromną zaletą, gdyż zaoszczędzony przez pełnomocnika czas, ułatwia jego organizację pracy i może jeszcze pozytywniej wpłynąć na jakość świadczonych usług.

Ponad dwuletnia praktyka nie pozwala jednak stwierdzić, że rozwiązanie prowadzenia rozpraw w trybie zdalnym, to rozwiązanie idealne, nie budzące zastrzeżeń czy wątpliwości.

Pierwszą z wad, są pojawiające się problemy techniczne związane z połączeniem na rozprawę zdalną. Niestety, nie każdy dysponuje odpowiednią infrastrukturą techniczną, umożliwiającą uczestnictwo w rozprawie zdalnej. Problem ten dotyczy poza stronami postępowania i świadkami, również pełnomocników zawodowych oraz sądów. Stan gotowości i niezawodności sprzętowej powinien utrzymać się przez cały czas trwania rozprawy. W innym wypadku może dojść do sytuacji, w której strona nieposiadająca odpowiedniego zaplecza technicznego, nie będzie miała możliwości uczestnictwa w rozprawie i spowoduje to niekorzystne dla niej skutki procesowe. To samo dotyczy pełnomocników stron.

Dotychczas, w przypadku rozpraw stacjonarnych, stawiając się w sądzie, zyskiwaliśmy co do zasady gwarancję, że rozprawa odbędzie się, poza wyjątkowymi sytuacjami, jak sprawy zdrowotne lub bezpieczeństwa. W przypadku rozpraw zdalnych, dużo więcej czynników jest losowych. Wystarczą problemy ze sprzętem, brak możliwości utrzymania połączenia internetowego przez całą rozprawę, problemy z obrazem i dźwiękiem, link przesłany na nieodpowiedni adres mailowy, niedziałający link do rozprawy, itp., które to problemy, występują dotychczas dosyć często.

Kolejną wadą prowadzonych w trybie zdalnym rozpraw, jest zmarginalizowanie zasady bezpośredniości w procesie sądowym. Zasada bezpośredniości jest podstawową zasadą postępowania dowodowego. Najogólniej, zasada bezpośredniości polega na tym, że sąd orzekający bezpośrednio przesłuchuje świadków, przeprowadza dowód z opinii biegłego oraz ma bezpośredni kontakt z dokumentami, tak aby mógł poczynić odpowiednie spostrzeżenia co do oceny wiarygodności dowodów i ich mocy. Przy obecnej formie przeprowadzania rozpraw, mogą wystąpić liczne wątpliwości w zakresie przeprowadzonego postępowania dowodowego, w tym chociażby odbierania zeznań świadka, czy też biegłego. W ramach postępowania sąd ocenia dowody, uznając je za wiarygodne lub pozbawione tego przymiotu. W przypadku bezpośredniego kontaktu, mamy idealną sytuację do oceny takich zeznań przez sąd, gdyż poza oceną samych odpowiedzi świadka, czy też biegłego, sędzia ma możliwość oceny również jego reakcji na zadawane pytania i zachowanie. Istnieje ponadto pewność, że świadek nie korzysta przy zeznaniach z pomocy innych osób, własnych materiałów, czyli np. „nie czyta z kartki” tego co napisał jego pełnomocnik. Składanie pisemnych zeznań oraz przesłuchiwanie na rozprawie zdalnej nie daje takich gwarancji, jak przesłuchanie w trybie stacjonarnym, co stwarza większe ryzyko dokonywania manipulacji podczas zeznań i osłabia walor osobowych źródeł dowodowych w procesie.

Do wad prowadzenia rozpraw w trybie zdalnym należy zaliczyć również, ograniczenie konstytucyjnej zasady jawności postępowania. Zasada jawności postępowania polega na jawnym rozpoznawaniu spraw, natomiast jej ograniczenie musi wskazywać – w sposób wyraźny szczególny przepis prawa. Na gruncie postępowania cywilnego zasada jawności realizuje się poprzez fakt, że na posiedzenia jawne wstęp mają poza stronami i osobami wezwanymi, również pełnoletnia publiczność. W ten sposób władza sądownicza jest poddana kontroli społecznej. Drugą funkcja jawności postępowania jest związana z ochroną sądownictwa przed wydawaniem błędnych, zbyt arbitralnych decyzji, samowolnością sądu. Należy wskazać, że zasada jawnego rozpoznania sprawy jest uznawana za podstawową gwarancję rzetelnego procesu. Ograniczenie jawności nie wynika w przypadku obecnie prowadzonych spraw z racji specyfiki określonej sprawy, a wynika najczęściej z możliwości technicznych sądu. W związku z czym poza stronami postępowania, ich pełnomocnikami, biegłymi oraz świadkami, inne osoby często nie mają możliwości uczestniczenia w posiedzeniach prowadzonych w trybie zdalnym. Jest to jednak wada, która przy poprawie infrastruktury technicznej, może zostać łatwo wyeliminowana. Niepokojącym jest jednak, w projektowanych obecnie zmianach w przepisach, pozostawienie dużej autonomii dla sądów do rozpoznawania spraw na posiedzeniach niejawnych, ograniczające w sposób wyraźny, zasadę jawności postępowania.

Podsumowując, z perspektywy zarówno zainteresowanych stron, ich pełnomocników, jak i sądów, wprowadzenie rozpraw zdalnych istotnie wpłynęło na przyspieszenie postępowań sądowych. Wynika to ze znacznej redukcji odwołanych i odroczonych terminów, a tym samym umożliwia częstsze wyznaczanie terminów rozpraw dla innych spraw oraz sprawniejsze przeprowadzanie dowodów. Pomimo kilku powyżej opisanych wad, udoskonalenie tego systemu w przyszłości, w szczególności od strony technicznej, umożliwi jeszcze bardziej usprawnić proces sądowy. Ten kierunek należy ocenić jednoznacznie pozytywnie, zgodny z duchem postępującej informatyzacji i cyfryzacji, o ile zostanie zachowane prawo do sądu i rzetelnego oraz sprawiedliwego procesu dla jego uczestników.

Zasady te będą realizowane jedynie przy równoczesnym zachowaniu zasady jawności i bezpośredniości postępowania. W związku z czym, przy wytyczaniu kolejnych zmian w przepisach, ustawodawca, mając na celu zachowanie proporcji rozpoznawanych spraw w trybie zdalnym oraz dalsze usprawnianie w dziedzinie procesu sądowego, powinien zadbać w pierwszej kolejności o rozwinięcie infrastruktury technicznej, umożliwiając udział w posiedzeniach jawnych każdemu pełnoletniemu obywatelowi, poprzez udostępnienie linków do rozpraw na stronach internetowych sądów. Zasadnym będzie natomiast, ograniczenie istniejącej aktualnie dużej autonomii sądów do rozpoznawania spraw na posiedzeniach niejawnych, poprzez uzależnienie rozpoznania sprawy w ten sposób, od woli stron i ich pełnomocników. Na zachowanie zasady bezpośredniości pozwoli natomiast, wprowadzenie przepisów dotyczących prowadzenia postępowania dowodowego w przedmiocie zeznań stron, świadków i biegłych na rozprawie, przy pozostawieniu możliwości przeprowadzenia ich na rozprawie zdalnej jedynie w określonych przypadkach. Realizacja powyższych postulatów z pewnością przyczyni się do usprawnienia procesu sądowego, przy zachowaniu podstawowych praw, w tym do sądu i rzetelnego oraz sprawiedliwego procesu.

Podstawa prawna prowadzenia rozpraw zdalnych:
art. 15zzs1 ustawy z dnia ustawy z dnia 2 marca 2020 r. o szczególnych rozwiązaniach związanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19, innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych (tj. Dz.U. z 2020 r. poz. 1842 ze zm.)

Autor artykułu:
Patryk Paśnik
Aplikant radcowski