Odpowiedzialność agenta za wykonanie umowy

Warunkiem odpowiedzialności pośrednika za wykonanie umowy (del credere) jest otrzymanie przez niego odrębnego wynagrodzenia z tytułu ponoszonego ryzyka. Strony nie mogą zaliczyć na poczet tego wynagrodzenia zasadniczej prowizji agenta.

Wskazane wyżej stanowisko podzielił Sąd Najwyższy w wyroku z 15 lutego 2018 r. (sygn. akt I CSK 487/17), oddalając kasację strony powodowej, domagającej się zwrotu wypłaconej agentowi prowizji.

Stan faktyczny

Strony nawiązały współpracę w ramach umowy o przedstawicielstwo. Zgodnie ze tą umową, pozwany był zobowiązany do stałego pośredniczenia przy zawieraniu umów leasingu na rzecz powódki za wynagrodzeniem. W umowie wskazano, że w przypadku opóźniania się przez stronę umowy leasingu zawartej za pośrednictwem pozwanego ze spłatą jednej z trzech rat przez okres dłuższy niż 60 dni, powódka będzie miała prawo żądać zwrotu wypłaconej pozwanemu prowizji z tytułu pośredniczenia przy zawarciu takiej umowy. Jednocześnie powódka była zobowiązana do powiadomienia agenta w rozsądnym czasie o niewykonywaniu przez korzystającego umowy leasingu, w której zawarciu pośredniczył pozwany.

Spór dotyczył prowizji wypłaconej pozwanemu w 2011 r. (282.408 zł) z tytułu pośrednictwa przy zawarciu czterech umów leasingu, co do których w trzech przypadkach powódka odnotowała opóźnienie w płatności trzeciej raty leasingowej, a w jednym przypadku stwierdziła brak wpłaty trzeciej raty. Zgodnie z ustaleniami sądu I instancji, powódka nie informowała pozwanego w formie pisemnej o niewykonywaniu umów przez leasingobiorców.

Wyrok w I instancji

Sąd Okręgowy stwierdził, iż w ramach łączącej strony umowy agent może przyjąć na siebie odpowiedzialność za nienależyte wykonanie umowy przez klienta, jedynie za odrębnym wynagrodzeniem (prowizja del credere). Jednocześnie zauważył, że strony, wbrew regulacji wynikającej z treści art. 761⁷ § 1 k.c., nie przewidziały dla pozwanego odrębnego wynagrodzenia. W związku z bezwzględnie obowiązującym charakterem wskazanego wyżej przepisu, postanowienie takie zostało uznane za nieważne. Ponadto Sąd I instancji podkreślił fakt uchybienia przez powódkę obowiązkom informacyjnym wynikającym z umowy łączącej ją z powodem.

Wyrok w II instancji

Sąd II instancji rozpatrujący apelację podzielił stanowisko Sądu Okręgowego, zgodnie z którym odpłatność należy uznać za element konieczny zobowiązania del credere. Wobec jej braku należy natomiast uznać, iż nie spełnia ono warunków do uznania go za klauzulę del credere. W efekcie apelacja powódki została oddalona.

Stanowisko Sądu Najwyższego

W swoim rozstrzygnięciu Sąd Najwyższy podkreślał znaczenie zasady swobody umów, jednakże podkreślił także, iż zasada ta jest ograniczona przez przepisy prawne, zasady współżycia społecznego i właściwość (naturę) stosunku prawnego. Naruszenie przez strony którejkolwiek z przesłanek wymienionych w art. 353¹ k.c., statuującym zasadę swobody umów na gruncie kodeksu cywilnego, skutkuje nieważnością bezwzględną (art. 58 § 1 i 3 k.c.). Sąd Najwyższy wskazywał przy tym, że co do zasady agent nie odpowiada za wykonanie zobowiązania przez klienta. Ponadto zasadnicza prowizja agenta nie jest, co do zasady, zależna od wykonania umowy przez klienta.

Funkcją zobowiązania del credere jest zabezpieczenie interesów gospodarczych dającego zlecenie poprzez nałożenie na agenta dodatkowej odpowiedzialności w celu skłonienia go do podejmowania szczególnych zabiegów, mających doprowadzić do wykonania zobowiązania przez klienta. W konsekwencji przyjmuje się, że takie zobowiązanie ma charakter szczególny i wymaga dodatkowego (odrębnego) wynagrodzenia. Wobec jego braku klauzulę taką uważa się za nieważną. W przypadku nieprzewidzenia takiego wynagrodzenia, nie ma możliwości skutecznego zastrzeżenia odpowiedzialności agenta za wykonanie umowy, choćby strony czyniły to poprzez pozbawienie agenta prawa do prowizji.

Prowizja del credere

Warunkiem uznania danego wynagrodzenia za prowizję del credere jest uznanie, że wynagrodzenie to ma charakter dodatkowy i niezależny od podstawowego wynagrodzenia prowizyjnego, przysługującego z tytułu wykonywania czynności pośrednictwa. W praktyce oznacza to więc, że agent powinien otrzymać dwa wynagrodzenia. Wobec funkcji gospodarczej zobowiązania del credere, którą jest zabezpieczenie interesów gospodarczych podmiotu dającego zlecenie, można przyjąć, że wynagrodzenie to powinno pozostawać w pewnej relacji do ryzyka ponoszonego przez pośrednika. Jeżeli więc ponosi on odpowiedzialność gwarancyjną za wykonanie umowy, dodatkowe wynagrodzenie powinno uwzględniać ryzyko niewykonania tej umowy przez drugą stronę. Oznacza to, że wynagrodzenie del credere  nie może mieć charakteru pozornego lub symbolicznego.

Prowizja del credere a obowiązek zwrotu prowizji przez agenta ubezpieczeniowego

Jednym z istotnych elementów praktyki rynku ubezpieczeniowego jest powiązanie wysokości otrzymywanego przez pośrednika ubezpieczeniowego wynagrodzenia prowizyjnego z faktem opłacenia przez ubezpieczającego składki. W ramach niniejszego artykułu chciałbym przede wszystkim skupić się na instytucji zwrotu prowizji w przypadku wcześniejszego rozwiązania umowy ubezpieczenia. Zasadne wydaje się bowiem pochylenie nad wskazanym wyżej zjawiskiem w kontekście zobowiązań del credere.

Opisana wyżej sytuacja wykazuje pewne podobieństwa do zobowiązania del credere. W obu przypadkach celem wprowadzonego rozwiązania jest zapewnienie podmiotowi dającemu zlecenie, iż klient pozyskany przez agenta wykona w pełni ciążące na nim zobowiązanie. W konsekwencji niewykonania tego zobowiązania w grę wchodzi natomiast odpowiedzialność agenta. W omawianym przypadku jest ona powiązana z obowiązkiem zwrotu prowizji proporcjonalnie do okresu, w jakim ubezpieczający opłacił składkę, a składka ta nie została następnie zwrócona.

Jak widać, pobieżna analiza mogłaby prowadzić do błędnego wniosku, zgodnie z którym dwie omówione wyżej sytuacje mają analogiczny charakter, a co za tym idzie – zastosowanie powinien znaleźć art. 761⁷§ 1 k.c., wprowadzający pod rygorem nieważności konieczność przewidzenia dodatkowego wynagrodzenia dla agenta. Należy jednak zwrócić uwagę na istotne różnice.

Przede wszystkim prowizja agencyjna jest naliczana od składki opłaconej przez ubezpieczającego, a więc w przypadku obowiązku jej zwrotu (storno) należna agentowi prowizja zostaje pomniejszona. Różnica polega więc w tym przypadku przede wszystkim na zasadach naliczania prowizji. Obowiązek zwrotu wynagrodzenia nie ma więc w tym przypadku charakteru odszkodowania dla dającego zlecenie lub kary z tytułu niewłaściwego wykonania umowy, ale wynika z zasad naliczania należnej prowizji. Ponadto, w omawianym przypadku de facto doszło już do spełnienia świadczenia ubezpieczającego – opłacenia składki ubezpieczeniowej. Jej zwrot nie skutkuje „wtórnym” uznaniem, iż ubezpieczający nie wykonał zobowiązania. W takim bowiem przypadku nie powstawałby obowiązek zwrotu składki ubezpieczeniowej.

Wobec powyższego, pomimo występujących podobieństw pomiędzy zobowiązaniem del credere a obowiązkiem zwrotu wynagrodzenia przez agenta, sytuacje te nie są tożsame. Wniosek taki uzasadnia natomiast przyjęcie, iż nie ma podstaw do stosowania w takich sprawach regulacji dotyczących odpowiedzialności agenta oraz prowizji del credere.

Autor: dr Maciej Balcerowski