Charakter prawny umowy gwarancji w procesie budowlanym

W przypadku gwarancji warunkowej, nie wystarczy samo zgłoszenie żądania wypłaty przez beneficjenta z oświadczeniem, że nastąpił zabezpieczony umową wypadek gwarancyjny – wynika z wyroku Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 2 maja 2018 r., sygn. akt VII AGa 1177/18.

Gwarancja bankowa i ubezpieczeniowa – Istota i strony gwarancji – Gwarancja warunkowa i abstrakcyjna – Nadużycie gwarancji

Stan faktyczny

Pozwany udzielił gwarancji zapłaty za wykonanie robót – zobowiązał się nieodwołalnie zapłacić na rzecz powoda kwotę wskazaną w gwarancji na jego pisemne żądanie, przy spełnieniu warunków wskazanych w treści listu gwarancyjnego (m.in. dostarczenie żądania zapłaty z kopią niezapłaconej faktury i protokołem odbioru, potwierdzającym bezusterkowe wykonanie robót). Gwarancja obowiązywać miała od 14 stycznia do 30 kwietnia 2014 r. Faktury za roboty budowlane zostały zapłacone.

2 stycznia 2014 r. sąd stwierdził upadłość powoda. 14 marca 2014 r. powód zażądał od pozwanego banku w ramach gwarancji zapłaty 300.000 zł. Pozwany odmówił, wskazując, że (1) wierzytelności z faktur zostały zaspokojone, (2) gwarancja nie zaczęła jeszcze obowiązywać.

Sąd I instancji orzekł, że powód nabyłby prawo do żądania zapłaty dopiero w momencie niezrealizowania zobowiązania w ramach stosunku podstawowego. Powództwo zostało oddalone. Powód wniósł apelację.

Sąd II instancji stwierdził, że przesłanką dokonania zapłaty było dopiero dostarczenie żądania wraz z kopią faktury oraz podpisanym przez interwenienta protokołem odbioru, potwierdzającym bezusterkowe wykonanie robót. Gwarancja udzielona powodowi przez bank miała zatem charakter nieodwołalny, ale warunkowy. Co więcej, powód żądał zapłaty z gwarancji jako wykonania zabezpieczenia zapłaty wierzytelności, która powstała jeszcze przed dniem wystawienia gwarancji. W związku z tym sąd oddalił apelację.

Istota i sens umowy gwarancji

Gwarancja jest usługą finansową, polegającą na odpłatnym potwierdzeniu wiarygodności podmiotu w oczach jego wierzyciela. Sens prawny i istotę gwarancji wyjaśnia Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 14 kwietnia 2016 r., sygn. akt II CSK 388/15: „Sens prawny gwarancji ubezpieczeniowej polega na przyjęciu przez gwaranta zobowiązania do zapłaty gwarantariuszowi świadczenia pieniężnego w postaci sumy gwarancyjnej w razie wystąpienia wypadku gwarancyjnego, w szczególności w przypadku niespełnienia świadczenia przez dłużnika ze stosunku podstawowego.” Można zatem stwierdzić, że podstawowymi celami zawarcia umowy gwarancji są:

• zminimalizowanie ryzyka kontraktowego
• uwiarygodnienie kontrahenta
• zabezpieczenie bez nadmiernych obciążeń
• umożliwienie kontrahentowi udziału w obrocie gospodarczym.

Zgodnie z art. 649¹ par. 1 i 2 k.c., gwarancji zapłaty za roboty budowlane inwestor udziela wykonawcy w celu zabezpieczenia terminowej zapłaty umówionego wynagrodzenia za wykonanie robót budowlanych. Gwarancją zapłaty może być gwarancja bankowa lub ubezpieczeniowa, akredytywa bankowa lub poręczenie banku na zlecenie inwestora. Wykonawca robót może żądać od inwestora gwarancji zapłaty do wysokości ewentualnego roszczenia z tytułu wynagrodzenia. Bank lub ubezpieczyciel zabezpieczają terminową zapłatę wynagrodzenia, udzielając gwarancji (art. 649³ par. 1 k.c.).

Rodzaje gwarancji

W doktrynie wyróżnia się wiele rodzajów gwarancji, jednak z perspektywy omawianego orzeczenia najistotniejszy wydaje się podział gwarancji na warunkową (kauzalną) i bezwarunkową (abstrakcyjną). Gwarancja bezwarunkowa to taka, której realizacja następuje na żądanie beneficjenta. Natomiast realizacja gwarancji warunkowej następuje po spełnieniu przez beneficjenta warunków wymienionych w treści dokumentu gwarancji.

Strony i łączące je stosunki prawne

Stronami umowy gwarancji są: beneficjent (wierzyciel), gwarant (ubezpieczyciel – przy gwarancji ubezpieczeniowej lub bank – przy gwarancji bankowej) oraz dłużnik. Beneficjenta łączy z dłużnikiem stosunek podstawowy w postaci długu. Między beneficjentem a gwarantem zawierana jest umowa gwarancji. Z kolei dłużnik zleca gwarantowi udzielenie gwarancji.

W przytoczonej sprawie strony wybrały gwarancję bankową, którą definiuje ustawa Prawo bankowe w art. 81 oraz orzecznictwo (m.in. uchwała SN z 16 kwietnia 1993 r., sygn. akt III CZP 16/93). Jest to jednostronnie zobowiązująca umowa, zawierana między bankiem – gwarantem a beneficjentem gwarancji. Na stosunek gwarancji bankowej składają się dwie relacje: dłużnika (klienta banku) i beneficjenta (wierzyciela) oraz banku z beneficjentem.

Charakter prawny umowy gwarancji

Cechami charakterystycznymi gwarancji, na jakie warto zwrócić uwagę, jest odrębność (samoistność) zobowiązania wynikającego z gwarancji w porównaniu z poręczeniem, a także brak transferu odpowiedzialności za wykonanie zobowiązania na gwaranta. Dłużnik jest bowiem nadal zobowiązany do wykonania kontraktu względem wierzyciela w zakresie niezaspokojonym gwarancją. Przez zapłatę gwarancji zachodzi zmiana podmiotowa po stronie wierzyciela, ale nie poprzez przejęcie wierzytelności, lecz ze zlecenia wystawienia gwarancji.

Umowa gwarancji posiada trzy podstawowe cechy: jest nienazwana (została uregulowana przez praktykę), nieakcesoryjna (gwarant zaciąga własne zobowiązanie) oraz abstrakcyjna (decydującą rolę odgrywa treść gwarancji, tj. poziom jej powiązania ze stosunkiem podstawowym).

Nieakcesoryjność gwarancji

Warto zwrócić uwagę na fakt, iż gwarant nie nabywa spłaconej wierzytelności, nie wstępuje w prawa zaspokojonego wierzyciela: płaci dług własny, a nie cudzy. Nie może się on powoływać na zarzuty wynikające ze „zlecenia udzielenia gwarancji”. Cechę tę nazywa się nieakcesoryjnością. Jak wskazał Sąd Apelacyjny w Katowicach w wyroku z 11.05.2016 r. (sygn. akt V ACa 747/15): “[Zobowiązanie gwaranta] ma charakter zobowiązania samodzielnego, którego istnienie i zakres nie zależy od istnienia i zakresu innego zobowiązania, w szczególności zobowiązania dłużnika ze stosunku podstawowego. Istnienie i zakres samodzielnego zobowiązania gwaranta określa sama umowa gwarancji ubezpieczeniowej”.

Abstrakcyjność gwarancji

Jak wspomniano, gwarancja może być warunkowa lub abstrakcyjna. W przypadku gwarancji warunkowej (kauzalnej), zobowiązanie gwaranta powstaje po spełnieniu przesłanek określonych w umowie. Natomiast płatność gwarantowanego świadczenia z racji wprowadzenia klauzuli „nieodwołalnie i bezwarunkowo” (gwarancja bezwarunkowa, abstrakcyjna) następuje na pierwsze żądanie beneficjenta (tak: wyrok SN z 14.04.2016 r., sygn. akt II CSK 388/15).

Klauzule „nieodwołalnie”, „bezwarunkowo”, „na pierwsze żądanie”, stanowią zaostrzenie odpowiedzialności gwaranta oraz wyłączają uzależnienie realizacji gwarancji od jakiegokolwiek warunku (tak: uchwała 7 sędziów SN z 16.04.1993 r., sygn. akt III CZP 16/93). Obowiązek świadczenia powstaje z chwilą zawiadomienia gwaranta o niedokonaniu zapłaty przez dłużnika, zaś opatrzona klauzulami gwarancja jest niezależna od innych stosunków zobowiązaniowych.

Ochrona gwaranta może wynikać z postanowień samej gwarancji, tj. tylko w tej umowie strony mogą określić okoliczności wyłączające lub ograniczające odpowiedzialność gwaranta – zarzuty z tej umowy gwarant może podnosić bez ograniczeń (por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z 11.01.2006 r., sygn. akt I ACa 761/05).

Nadużycie gwarancji

W omawianej sprawie w trakcie postępowania został podniesiony zarzut nadużycia prawa z art. 5 Kodeksu cywilnego. Powód, wykorzystując formalny charakter roszczenia o zapłatę z gwarancji bankowej, domagał się zapłaty wierzytelności, która została już spłacona. Stanowiła ona także roszczenie o kaucję gwarancyjną, a nie o wynagrodzenie za roboty budowlane, nieobjęte gwarancją bankową.

Zgodnie z przyjętym orzecznictwem, bank, który udzielił gwarancji „bezwarunkowej i na pierwsze żądanie”, może uchylić się od spełnienia świadczenia, jeżeli żądanie beneficjenta stanowi nadużycie prawa (art. 5 k.c.), (tak np. wyrok SN z 25.01.1995 r., sygn. akt III CRN 70/94), np. gdy stała się narzędziem uzyskania nienależnych korzyści albo jej wykorzystanie jest wynikiem zmowy zainteresowanych (por. wyrok SN z 14.04.2016 r., sygn. akt II CSK 388/15).

Regulacje prawne dotyczące gwarancji w umowie o roboty budowlane

Wprowadzona do Kodeksu cywilnego w 2010 r. regulacja dotycząca gwarancji zapłaty za roboty budowlane (art. 649¹–649⁵) stanowi, w założeniu projektodawcy, „uzupełnienie” wcześniejszej regulacji art. 647¹ k.c. Po wydaniu przez Trybunał Konstytucyjny wyroku z 27 listopada 2006 r. (sygn. akt K 47/04), uchylono ustawę z 9 lipca 2003 r. o gwarancji zapłaty za roboty budowlane, pozostawiając niekorzystną z perspektywy interesu wykonawców lukę prawną.

Celem nowej regulacji jest realizowanie potrzeby zapobiegania negatywnym zjawiskom w procesie inwestycyjnym, polegającym w szczególności na nieregulowaniu przez inwestorów należnej zapłaty wykonawcom za usługi budowlane. Procesy sądowe, w których wykonawcy dochodzą zapłaty kosztów robocizny i materiałów, są długotrwałe, czasochłonne i kosztowne.

Gwarancja bankowa jest instrumentem prawnym pozwalającym uprawnionemu praktycznie natychmiast uzyskać żądaną kwotę. Ponadto zabezpiecza przed ewentualną niewypłacalnością dłużnika oraz przed koniecznością wystąpienia przez beneficjenta na drogę sądową w celu zaspokojenia roszczenia.

Ze względu na wysoki koszt gwarancji bankowych, w Polsce dość często w miejsce gwarancji bankowej zawiera się umowę gwarancji ubezpieczeniowej. Nie jest ona tożsama z umową ubezpieczenia. Zobowiązanie gwaranta przyjmuje zwykle postać zobowiązania nieodwołalnego i bezwarunkowego, co oznacza, że wypłata odszkodowania nie jest zależna od istnienia uchybień dłużnika wobec gwaranta czy beneficjenta wobec dłużnika.

Autor: Ada Chudzik