Dopuszczalność rezygnacji z prowadzenia APK przy zawarciu umowy ubezpieczenia

Wprowadzenie obowiązku prowadzenia analizy potrzeb klienta (tzw. APK) stanowiło jedną z najważniejszych nowości przewidzianych w ustawie o dystrybucji ubezpieczeń. Temat APK był jednym z najżywiej dyskutowanych tematów w branży ubezpieczeniowej 2018 r. Wydaje się, że właściwe byłoby ponowne pochylenie się nad powyższym tematem uwzględniając nie tylko treść samych regulacji prawnych, ale i praktykę rynkową. Z jej analizy wynika bowiem, że jednym z kluczowych zagadnień okazało się udzielenie odpowiedzi na pytanie czy możliwa jest rezygnacja z przeprowadzenia APK, a jeżeli tak to kiedy jest to możliwe?

Obowiązek przeprowadzenia APK

Obowiązek przeprowadzenia analizy potrzeb klienta, a będąc precyzyjnym obowiązki, wynikają przede wszystkim z treści art. 8 ust. 1 ustawy o dystrybucji ubezpieczeń (dalej: udu). Przepis ten wskazuje wprost, że przed zawarciem umowy ubezpieczenia lub umowy gwarancji ubezpieczeniowej dystrybutor ubezpieczeń określa, na podstawie uzyskanych od klienta informacji, jego wymagania i potrzeby oraz podaje w zrozumiałej formie obiektywne informacje o produkcie ubezpieczeniowym, w celu umożliwienia klientowi podjęcia świadomej decyzji.

Ponadto w zakresie ubezpieczeń z elementem inwestycyjnym zastosowanie znajduje art. 21 ust. 1 ustawy o działalności ubezpieczeniowej i reasekuracyjnej (dalej: udur). Stanowi on bowiem, że przed zawarciem umowy ubezpieczenia w zakresie ubezpieczeń, o których mowa w dziale I w grupie 3 załącznika do ustawy, zakład ubezpieczeń uzyskuje od ubezpieczającego, w formie ankiety, informacje dotyczące jego potrzeb, wiedzy i doświadczenia w dziedzinie ubezpieczeń na życie oraz jego sytuacji finansowej, tak aby zakład ubezpieczeń mógł dokonać oceny, jaka umowa ubezpieczenia jest odpowiednia do potrzeb ubezpieczającego.

Adresatami obu norm są dystrybutorzy ubezpieczeń, mówiąc inaczej przepisy kształtują uprawnienie poszukującego ochrony ubezpieczeniowej, które powinno zostać wykonane przez dystrybutora bez konieczności zgłaszania w tym zakresie żądania przez klienta. Wątpliwość może jednak dotyczyć sytuacji, w której klient wprost i wyraźnie rezygnuje ze swojego uprawnienia.

Dopuszczalność rezygnacji z APK przez klienta

Ustawa o dystrybucji ubezpieczeń, ani ustawa o działalności ubezpieczeniowej i reasekuracyjnej nie przewiduje wprost trybu rezygnacji z prowadzenia APK przez klienta. Jednocześnie ustawa o działalności ubezpieczeniowej i reasekuracyjnej wprost potwierdza dopuszczalność takiej rezygnacji w treści art. 21 ust. 6 udur w przypadku ubezpieczeń z elementem inwestycyjnym.

Wobec braku szczegółowych regulacji dotyczących formy rezygnacji z APK konieczne jest odwołanie do  ratio legis regulacji wprowadzających analizę potrzeb. W przypadku art. 8 ust. 1 udu możemy wskazać chociażby na treść motywu 44 dyrektywy 2016/97 (dalej: IDD) zgodnie z którym aby uniknąć przypadków niewłaściwej sprzedaży, sprzedaży produktów ubezpieczeniowych powinien zawsze towarzyszyć test wymagań i potrzeb klienta w oparciu o uzyskane od niego informacje. Każdy produkt ubezpieczeniowy oferowany klientowi powinien zawsze odpowiadać wymaganiom i potrzebom klienta i być zaprezentowany w zrozumiałej formie umożliwiającej klientowi podjęcie świadomej decyzji. Należy stąd wyciągnąć wniosek, że art. 8 ust. 1 udu będący implementacją art. 20 ust. 1 IDD, do którego objaśnieniem jest przytoczony wyżej motyw 44, ma na celu stricte ochronę interesu klienta.

W takim przypadku wydaje się, że zastosowanie powinna znaleźć jedna z podstawowych zasad prawa cywilnego, zgodnie z którą „chcącemu nie dzieje się krzywda”. Oznaczałoby to, że poszukujący ochrony ubezpieczeniowej ma prawo do decydowania o rezygnacji z przeprowadzenia APK w konkretnym przypadku. Za przyjęciem takiego stanowiska może przemawiać także kazus oferowanie przez dystrybutorów ubezpieczeń obowiązkowych.

Ustawodawca regulując problematykę prowadzenia APK przez dystrybutorów na gruncie art. 8 ust. 1 udu posłużył się określeniem „przed zawarciem umowy ubezpieczenia lub umowy gwarancji ubezpieczeniowej”. Ustawa nie dookreśla, czy chodzi w tym przypadku wyłącznie o ubezpieczenia dobrowolne, czy także o ubezpieczenia obowiązkowe. Wobec powyższego w praktyce rynkowej przyjęło się, że analiza potrzeb ubezpieczeniowych dokonywana jest w przypadku zawierania zarówno ubezpieczeń dobrowolnych, jak i obowiązkowych. Musimy ponadto pamiętać, że dyspozycja art. 8 ust. 1 udu nakłada obowiązek przeprowadzenia analizy potrzeb na dystrybutora, nie nakłada jednak obowiązku na poszukującego ochrony ubezpieczeniowej w zakresie przedstawienia informacji niezbędnych do przeprowadzenia analizy potrzeb. Można więc wyobrazić sobie sytuację, w której poszukujący ochrony ubezpieczeniowej nie będzie zainteresowany odpowiadaniem na serię pytań wynikających ze stosowanych przez dystrybutora ankiet APK, będzie natomiast zainteresowany zawarciem umowy ubezpieczenia obowiązkowego.

W przypadku ubezpieczeń obowiązkowych zastosowanie znajduje ponadto art. 5 ust. 2 ustawy o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnych i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych (dalej: uub). Przepis ten nakłada na dystrybutora obowiązek zawarcia umowy ubezpieczenia obowiązkowego, jeżeli takie ubezpieczenie jest przez oferowane. W świetle powyższego należy przyjąć, że odmowa udzielenia informacji w ramach APK przez klienta nie będzie uprawniała dystrybutora do odmowy zawarcia ubezpieczenia obowiązkowego.

W przypadku ubezpieczeń dobrowolnych brak jest analogicznej regulacji prawnej. Za analogiczną regulację prawną nie można na pewno uznać art. 138 kodeksu wykroczeń (dalej: kw) zgodnie z którym umyślne działanie polegające na odmowie świadczenia usługi, w tym przypadku usługi pośrednictwa ubezpieczeniowego, bez uzasadnionej przyczyny przez osobę zawodowo zajmującą się świadczeniem usług stanowi wykroczenie. Brak możliwości spełnienia obowiązku wynikającego z art. 8 ust. 1 udu nie można w tym przypadku uznać za „działanie bez uzasadnionej przyczyny”.

Mając powyższe na uwadze, a także cel wprowadzonej regulacji wydaje się jednak, że w przypadku wyraźnego oraz dobrowolnego zrezygnowania przez klienta z procesu analizy jego potrzeb ubezpieczeniowych dopuszczalne jest zawarcie umowy ubezpieczenia bez uprzedniego przeprowadzenia analizy potrzeb.

Konsekwencje rezygnacji z APK

W przypadku rezygnacji z prowadzenia analizy potrzeb klienta w zakresie ubezpieczeń grupy 3 działu I ustawa o działalności ubezpieczeniowej i reasekuracyjnej wyłącza, w treści art. 21 ust. 6 udur, stosowanie regulacji art. 21 ust. 3 i 5 w/w ustawy. Oznacza to, że dystrybutor nie jest zobowiązany do przedstawienia rekomendacji wyboru produktu ubezpieczeniowego, ani wskazania w jaki sposób oferowane ubezpieczenie zaspokaja potrzeby klienta w zakresie ochrony ubezpieczeniowej. Wobec wskazanego już wyżej braku trybu rezygnacji z prowadzenia APK w innych rodzajach ubezpieczeń brak jest także określenia konsekwencji takiej rezygnacji. Wydaje się, że wobec powyższego konieczne jest odpowiednie stosowanie regulacji ustawy o działalności ubezpieczeniowej i reasekuracyjnej. Należałoby więc przyjąć, że dystrybutor jest w takim przypadku zwolniony z konieczności przedstawiania rekomendacji rodzajów lub wariantów ubezpieczeń, które pokrywałyby potrzeby ubezpieczeniowe klienta.

Dystrybutor nie jest jednak zwolniony z obowiązku przedstawienia ustandaryzowanego dokumentu dotyczącego produktu ubezpieczeniowego, o którym mowa w art. 8 ust. 4 udu. Ponadto dystrybutor w dalszym ciągu jest zobowiązany, w świetle art. 7 ust. 1 udu, w sposób uczciwy, rzetelny, profesjonalny, zgodnie z najlepiej pojętym interesem klientów. Oznacza to, że pomimo braku przeprowadzenia APK, w miarę posiadanych przez siebie wiadomości powinien podejmować działania zmierzające do ograniczenia ryzyka missellingu. Pisząc o posiadanych informacjach należy mieć przede wszystkim na uwadze informacje pozyskane przez dystrybutora zgodnie z treścią art. 815 § 1 k.c.

Rezygnacja z przeprowadzenia APK może mieć także istotne znaczenie z punktu widzenia osoby poszukującej ochrony ubezpieczeniowej. Ograniczenie zakresu udzielanych informacji dystrybutorowi ubezpieczeniowemu zwiększa ryzyko oferowania produktów niezgodny z potrzebami klienta. Jednocześnie należy zwrócić uwagę, że dystrybutor ubezpieczeń będzie ponosił odpowiedzialność wyłącznie za niewłaściwe działanie w oparciu o posiadane informacje.

Praktyka rynkowa oraz stanowisko organu nadzoru

Na chwilę obecną, z uwagi na krótki czas obowiązywania ustawy o dystrybucji ubezpieczeń, ciężko jest mówić o „ustabilizowanej praktyce rynkowej”. Można jednak zauważyć powstające trendy. Jednym z nich jest mianowicie zawieranie umów ubezpieczenia w przypadku zrzeczenia się przez poszukującego ochrony ubezpieczeniowej APK.

Jak zostało to wcześniej wskazane, do obrony wydaje się stanowisko zgodnie z którym poszukujący ochrony ubezpieczeniowej ma możliwość zrzeczenia się przysługującego mu prawa do przeprowadzenia APK. Należy jednak podkreślić, że działanie takie powinno wynikać z woli oraz inicjatywy poszukującego ochrony ubezpieczeniowej. W praktyce można jednak zaobserwować zjawisko na rynku ubezpieczeniowym polegające na przedkładaniu przez dystrybutorów wzorów rezygnacji z przeprowadzenia na rzecz klienta APK. W skrajnych przypadkach można nawet obserwować zastąpienie normalnej praktyki prowadzenia analizy potrzeb klienta przez pozyskiwanie wskazanych wyżej zrzeczeń.

Na zjawisko to wskazał, w zakresie ubezpieczeń na życie z elementem inwestycyjnym, organ nadzoru w  stanowisku z 17 lipca 2019 r. Organ nadzoru zwrócił uwagę na zaobserwowany wysoki poziom rezygnacji przez klientów z możliwości wypełniania ankiety potrzeb, a w konsekwencji znaczny odsetek umów ubezpieczeń z UFK zawieranych na wyraźne żądanie klienta, ale bez możliwości zbadania jego profilu inwestycyjnego. Zjawisko to zostało uznane za niepokojące, gdyż w opinii KNF zawarcie umów na żądanie powinno mieć miejsce jedynie w sporadycznych przypadkach, ponieważ pełne przeprowadzanie procesu badania potrzeb, wiedzy i doświadczania klienta jest istotne w celu odpowiedniego dopasowania produktu do potrzeb i możliwości klienta.

Wydaje się, że podobne wnioski można odnosić nie tylko do ubezpieczeń na życie z elementem inwestycyjnym, ale wszystkich umów ubezpieczenia. Celem wprowadzonej regulacji jest ograniczenie zjawisku missellingu produktów ubezpieczeniowych. Fakt, iż prawo do przeprowadzenia APK powinno być realizowane bez wzywania ze strony klienta to częsty brak przeprowadzenia takiego badania może rodzić podejrzenie, że dystrybutor zachęca klientów do rezygnacji z przysługującego im uprawnienia. Takie działanie natomiast mogłoby być uznane za istotne naruszenie przepisów ustawy o dystrybucji ubezpieczeń.

Wnioski praktyczne

Analiza praktyki, a także stanowiska organów nadzoru pozwala na przyjęcie stanowiska zgodnie z którym w określonych sytuacjach możliwe jest zrezygnowanie przez klienta z przeprowadzenia analizy potrzeb, a co za tym idzie także zawarcie umowy bez wymaganego w treści art. 8 ust. 1 udu APK. Należy jednak pamiętać, że sytuacje takie powinny stanowić wyjątek od reguły i mogą mieć miejsce wyłącznie z inicjatywy poszukującego ochrony ubezpieczeniowej. Niedopuszczalne byłoby natomiast rezygnowanie z prowadzenia z prowadzenia APK z inicjatywy dystrybutora. Dystrybutor nie może także namawiać klienta do rezygnacji lub takiej rezygnacji domniemywać. W przypadku złożenia przez klienta rezygnacji z prowadzenia APK powinna ona zostać udokumentowana, a także złożona w sposób świadomy i z inicjatywy klienta.

Autor: dr Maciej Balcerowski