SN: Osobie bliskiej poszkodowanego, który na skutek czynu niedozwolonego doznał ciężkiego i trwałego rozstroju zdrowia, nie przysługuje zadośćuczynienie

Stan faktyczny

W analizowanym stanie faktycznym powód trafił w stanie krytycznym na oddział wewnętrzny szpitala. W wyniku niewykonania pełnego zakresu badań i niezdiagnozowania u powoda udaru mózgu, a przez to również niepodjęcia właściwego leczenia oraz zaniechania skierowania pacjenta na oddział udarowy, powód stracił możliwość samodzielnego funkcjonowania.

Poszkodowany wniósł o zasądzenie na swoją rzecz zadośćuczynienia w kwocie 850.000 zł. Ponadto zażądał kwoty 50.000 zł za zawinione naruszenie praw pacjenta oraz 100.000 zł z tytułu naruszenia prawa do cieszenia się niezakłóconym życiem rodzinnym, powołując się na  art. 448 k.c. w zw. z art. 23 k.c

Powód wnosił także o zasądzenie na swoją rzecz kwoty 23.000 zł tytułem odszkodowania, co miesięcznej renty, jak również o ustalenie, że pozwany szpital ponosi odpowiedzialność za przyszłe skutki doznanego rozstroju zdrowia.

Ponadto, powództwo wnieśli także najbliżsi poszkodowanego pacjenta, tj. jego żona i syn, domagając się zadośćuczynienia w wysokości 100.000 zł, dla każdego z powodów, z tytułu naruszenia praw dotyczących cieszenia się niezakłóconym życiem rodzinnym, również na podstawie art. 448 w zw. z art. 23 k.c.

I instancja

Wyrokiem z dnia 15 października 2014 r. Sąd Okręgowy w Warszawie (sygn. akt XXIV C 103/11), zasądził na rzecz powoda od szpitala i jego ubezpieczyciela kwotę 16.983 zł tytułem odszkodowania oraz kwotę 500.000 zł tytułem zadośćuczynienia za błąd diagnostyczny, terapeutyczny i wadliwą organizację procesu leczenia. Żonie powoda Sąd przyznał zadośćuczynienie w wysokości 30.000 zł. za naruszenie prawa do życia rodzinnego. Małżeństwo powodów zostało rozwiązane przez rozwód orzeczony w toku rozpoznawania sprawy przez Sąd Okręgowy. Natomiast małoletniemu synowi powoda Sąd przyznał zadośćuczynienie w kwocie 100.000 zł, podkreślając utratę możliwości aktywnego udziału ojca w jego wychowaniu.

II instancja

Wyrokiem z dnia 8 stycznia 2016 r. (sygn. akt I ACa 442/15) Sąd Apelacyjny w Warszawie zmienił wyrok Sądu Okręgowego i oddalił powództwo w zakresie zadośćuczynienia na rzecz żony i syna powoda. Sąd uznał, że tylko śmierć członka rodziny narusza dobra osobiste jego najbliższych. W ocenie Sądu, rozległy i nieodwracalny rozstrój zdrowia, jakiego doznał powód wskutek udaru, nie spowodował jego śmierci, w związku w tym więź rodzinna, będąca przedmiotem ochrony z art. 448 k.c., została zachowana.

Skarga nadzwyczajna

Prokurator Generalny w skardze nadzwyczajnej zarzucił wyrokowi Sądu Apelacyjnego naruszenie zasady demokratycznego państwa prawnego urzeczywistniającego zasadę sprawiedliwości społecznej.

W ocenie Prokuratora Generalnego Sąd Apelacyjny błędnie przyjął, że zadośćuczynienie pieniężne za naruszenie dobra osobistego w postaci więzi  rodzinnej i szczególnej więzi emocjonalnej miedzy członkami rodziny, określanej jako prawo do życia w rodzinie, przysługuje osobom bliskim tylko w sytuacji, gdy następstwem czynu niedozwolonego jest śmierć człowieka, a nie istotny uszczerbek na zdrowiu.

Prokurator Generalny wniósł o uchylenie wyroku w zaskarżonym zakresie i przekazanie sprawy do rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu w Warszawie.

Postanowieniem z 24 lipca 2019 r. Sąd Najwyższy przy rozpoznawaniu skargi nadzwyczajnej Prokuratora Generalnego (sygn. akt I NSNc 5/19) przedstawił składowi siedmiu sędziów Sądu Najwyższego następujące zagadnienie prawne:

1. Czy skarga nadzwyczajna jest środkiem zaskarżenia względnie subsydiarnym czy też bezwzględnie subsydiarnym, którego dopuszczalność uzależniona jest od uprzedniego wyczerpania możliwości skorzystania przez uprawnionego z innych nadzwyczajnych środków zaskarżenia orzeczenia?
2. Czy najbliższym członkom rodziny poszkodowanego, który w wyniku czynu niedozwolonego doznał ciężkiego i trwałego rozstroju zdrowia, przysługuje roszczenie o zadośćuczynienie pieniężne z tytułu naruszenia ich własnego dobra osobistego na podstawie art. 448 w zw. z art. 24 § 1 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny, czy też – w przypadku uznania, że nie istnieje dobro osobiste w postaci więzi rodzinnych – najbliższym członkom rodziny poszkodowanego przysługuje roszczenie o zadośćuczynienie pieniężne za doznaną krzywdę na podstawie art. 445 § 1 Kodeksu cywilnego lub art. 446 § 4 Kodeksu cywilnego?
3. Czy sąd może odmówić przyznania zadośćuczynienia za krzywdę najbliższemu członkowi rodziny osoby, która w wyniku czynu niedozwolonego doznała ciężkiego i trwałego rozstroju zdrowia, jeżeli najbliższy członek rodziny w związku z zaistniałym zdarzeniem zrezygnował z utrzymania więzi rodzinnych?

Więzi rodzinne w dotychczasowym orzecznictwie

Prokurator Generalny w skardze nadzwyczajnej powołał się na dotychczasowe orzecznictwo, zgodnie z którym do zerwania więzi rodzinnej między członkami rodziny dochodzi także wskutek wywołania u osoby bliskiej ciężkiego, nieodwracalnego uszczerbku na zdrowiu.

Uchwałę w zakresie powyższego zagadnienia Sąd Najwyższy podjął w dniu 27 marca 2018 r. Zgodnie z uchwałą (sygn. akt III CZP 60/17, III CZP 36/17 oraz III CZP 69/17) „Sąd może przyznać zadośćuczynienie za krzywdę osobom najbliższym poszkodowanego, który na skutek czynu niedozwolonego doznał ciężkiego i trwałego uszczerbku na zdrowiu”. Z uzasadnienia uchwały Sądu Najwyższego wynika, że dopuszczając możliwość dochodzenia zadośćuczynienia za zerwanie więzi rodzinnej z uwagi na ciężki i trwały uszczerbek na zdrowiu, uznaje on takie roszczenie za wyjątkowe. (zob. https://adcasum.pl/zadoscuczynienie-za-zerwanie-wiezi/)

W wyroku z 6 lipca 2018 r. (sygn. akt II CSK 233/17) Sąd Najwyższy, orzekł, iż nie należy się rekompensata za osłabienie więzi rodzinnej z chorym dzieckiem, jeśli nie jest to przypadek, który można określić jako skrajny. Sąd Najwyższy podkreślił zarówno, iż zadośćuczynienie za zerwanie więzi rodzinnych należy się tylko w okolicznościach wyjątkowych, w których doszło do trwałego i całkowitego zerwania więzi emocjonalnej. W omawianej sprawie można było mówić jedynie o pogorszeniu lub zakłóceniu rodzinnych więzi (zob. https://adcasum.pl/zadoscuczynienie-za-oslabienie-wiezi/).

Uchwała SN z 22 października 2019 r., I NSNZP 2/19

Sąd Najwyższy w składzie 7 sędziów po rozpoznaniu zagadnienia prawnego podjął następującą uchwałę:

Osobie bliskiej poszkodowanego, który na skutek czynu niedozwolonego doznał ciężkiego i trwałego rozstroju zdrowia, nie przysługuje zadośćuczynienie pieniężne na podstawie art. 448 k.c.

Sąd Najwyższy odniósł się wyłącznie do pytania drugiego, gdzie podkreślił iż zgodnie z obecnym modelem kompensacji uszczerbków niemajątkowych nie istnieje jedna, ogólna zasada, iż każda szkoda niemajątkowa podlega naprawieniu, lecz że każdorazowo musi istnieć wyraźna podstawa normatywna dla przyznania zadośćuczynienia za taką szkodę. Kodeks cywilny przewiduje, że zadośćuczynienie pieniężne może być przyznane temu, kto doznał krzywdy w związku z naruszeniem jego dóbr osobistych czynem niedozwolonym (art. 448 w zw. z art. 24 k.c.) a także najbliższym członkom rodziny zmarłego, który zmarł w wyniku takiego czynu (art. 446 § 4 k.c.). Sama okoliczność, że określona osoba doznała nawet bardzo poważnej krzywdy, nie jest zatem wystarczająca do uznania istnienia roszczenia o zadośćuczynienie, jeśli nie doszło do naruszenia jej dóbr osobistych lub nie zaistniała inna, szczególna podstawa.

Zdaniem Sądu Najwyższego więzi rodzinne nie mają charakteru dobra osobistego. W ocenie sądu więzi te konsekwentnie nie podlegają więc ochronie środkami służącymi ochronie dóbr osobistych. Ponadto Sąd Najwyższy wskazuje, iż w razie ciężkiego i trwałego uszkodzenia ciała poszkodowany może domagać się pełnego naprawienia szkody, obejmującej zarówno odszkodowanie, zadośćuczynienie, jak i rentę odszkodowawczą, w tym obejmującą koszty wynikłe z konieczności sprawowania opieki przez osoby najbliższe, natomiast innym osobom nie przysługuje zadośćuczynienie pieniężne na podstawie art. 448 k.c.

Pytanie prawne obejmowało, również zagadnienie dotyczące uznania: czy najbliższym członkom rodziny poszkodowanego przysługuje roszczenie o zadośćuczynienie pieniężne za doznaną krzywdę na podstawie art. 445 § 1 Kodeksu cywilnego lub art. 446 § 4 Kodeksu cywilnego?

Sąd Najwyższy w tym zakresie zauważył, że art. 446 § 4 k.c. przewiduje jedną, bardzo szczególną sytuację, w której inne niż poszkodowany osoby mogą dochodzić zadośćuczynienia pieniężnego i jest tak tylko w wypadku, gdy poszkodowany zmarł. W ocenie sądu przepis ten nie podlega wykładni rozszerzającej i nie może objąć sytuacji, gdy poszkodowany żyje i może dochodzić pełnego naprawienia szkody, w tym szkody niemajątkowej. Traktowanie osoby dotkniętej nawet najcięższą chorobą na równi z osobą zmarłą Sąd Najwyższy uznał za krzywdząco niesłuszne ze względu na przyrodzoną i niezbywalną godność człowieka, którą gwarantuje Konstytucja RP.

W zakresie pytania pierwszego Sąd Najwyższy doszedł do przekonania, że udzielenie odpowiedzi nie ma znaczenia dla rozstrzygnięcia konkretnej sprawy. Natomiast z uwagi na treść odpowiedzi na pytanie drugie, pytanie trzecie stało się bezprzedmiotowe i w tym zakresie Sąd Najwyższy odmówił udzielenia odpowiedzi.

Wnioski

Uchwała siedmiu sędziów z 22 października 2019 r.  może mieć istotne znaczenie dla nowej linii orzeczniczej w zakresie ustalania prawa do zadośćuczynienia. Więzy rodzinne zgodnie z komentowaną uchwałą nie są dobrem osobistym. Naruszenie czy nawet zerwanie więzów rodzinnych, które nastąpiło wskutek czynu niedozwolonego nie będzie stanowiło więc podstawy do zadośćuczynienia. Argumentując brak charakteru dobra osobistego w przypadku więzi rodzinnych, Sąd Najwyższy wskazał, iż dobra osobiste to obiektywnie istniejące, niezbywalne, ściśle związane z każdym człowiekiem, wynikające z jego godności, uznane przez społeczeństwo wartości odnoszące się do jego integralności fizycznej i psychicznej. Wartości te nie mają charakteru interpersonalnego, nie zależą od innych osób i ich wzajemnych relacji. Konsekwentnie więzi społeczne, w tym rodzinne nie mogą zostać uznane za dobro osobiste.

Analizowana uchwała stanowi niewątpliwy wyłom w dotychczasowym orzecznictwie, które skłaniało się raczej ku rozszerzaniu katalogu podstaw do przyznania zadośćuczynienia kolejnym kategoriom osób uprawnionych. Przykładem dotychczasowego orzecznictwa może być chociażby uchwała z dnia dniu 27 marca 2018 r. dopuszczającego, chociaż wyłącznie w wyjątkowych sytuacjach, przyznania zadośćuczynienia członkom rodziny poszkodowanego znajdującego się w stanie wegetatywnym.

Wydaje się, że uchwałę SN z 22 października 2019 r. można uznać, za odpowiedź na próby tworzenia na gruncie orzecznictwa nowych kategorii roszczeń nie znajdujących wprost podstawy prawnej na gruncie obowiązujących przepisów. W związku z powyższym należy pozytywnie oceniać komentowaną uchwałę z uwagi na zapewnienie większej stabilności oraz pewności w zakresie istniejącego porządku prawnego.

Autorzy: Oliwia Pecht, dr Maciej Balcerowski