Projekt nowej ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych

8 stycznia 2019 r. Rada Ministrów przyjęła projekt ustawy regulującej odpowiedzialność podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary

Projektowana ustawa ma zastąpić ustawę o tym samym tytule z dnia 28 października 2002 r. (Dz.U. 2002 nr 197 poz. 1661). Rozwiązania przyjęte w projekcie zmierzają do zwiększenia efektywności narzędzi służących do wymierzenia sankcji podmiotom zbiorowym, zwłaszcza w przypadku zwalczania poważnej przestępczości gospodarczej i skarbowej. Konieczność nowelizacji ustawy wynika również z zobowiązań międzynarodowych, tj. z wiążących Polskę instrumentów prawnych Unii Europejskiej i OECD.

Obecny stan prawny

Projektodawca wskazuje, iż na gruncie obowiązujące ustawy do sądów wpływało relatywnie niewiele spraw prowadzonych przeciwko podmiotom zbiorowym (w 2017 r. – 14 spraw, w 2016 r. – 25, w 2015 r. – 14, w 2014 r. – 31, w 2013 r. – 26).

W obecnym stanie prawnym, do przypisania odpowiedzialności podmiotowi zbiorowemu niezbędny jest wyrok skazujący osobę fizyczną za przestępstwo (tzw. prejudykat), jak również wykazanie szczególnego związku osoby, która popełniła czyn zabroniony, z tymże podmiotem. Jednocześnie odpowiedzialność podmiotu zbiorowego ograniczona została do katalogu czynów zabronionych wskazanych w treści art. 16 ustawy. Odpowiedzialność podmiotu zbiorowego ma zatem charakter akcesoryjny względem odpowiedzialności osoby fizycznej. Ponadto, warunek konieczny stanowi możliwość uzyskania przez podmiot zbiorowy korzyści z popełnionego czynu zabronionego, o charakterze majątkowym lub niemajątkowym.

Istotną rolę w dotychczasowym stanie prawnym odgrywa sposób ujęcia tzw. quasi-winy podmiotu zbiorowego. Wymagany jest bowiem co najmniej brak należytej staranności w wyborze osoby, która dopuściła się przestępstwa, brak należytego nadzoru, lub też wina w organizacji.

W zakresie sankcji, wobec podmiotu zbiorowego sąd może orzec karę pieniężną w wysokości od 1 tys. do 5 mln zł. Kara nie może jednak przekroczyć 3% przychodu osiągniętego w roku obrotowym, w którym popełniono czyn zabroniony. Fakultatywnie sąd może orzec także jeden z zakazów, o których mowa w art. 9 ustawy (m.in. zakaz reklamy lub zakaz ubiegania się o zamówienia publiczne).

Zdaniem projektodawcy nowej ustawy, sankcje te nie są dostatecznie dotkliwe, a cały system nie stanowi wystarczającej ochrony przed nadużyciami gospodarczymi i skarbowymi. Dlatego też konieczne jest wzmocnienie narzędzi, które posłużą zwiększeniu poczucia odpowiedzialności przedsiębiorców za prowadzoną przez nich działalność, zaś konsumentom udzielą odpowiedniej ochrony.

Założenia nowej ustawy

Nowe definicje legalne

W przygotowanym przez Ministerstwo Sprawiedliwości projekcie doprecyzowana została definicja „podmiotu zbiorowego”. Pojęcie to, w nowym brzmieniu, obejmuje osoby prawne, z wyłączeniem Skarbu Państwa, jednostki samorządu terytorialnego i ich związki, oraz tzw. ułomne osoby prawne. Novum stanowi rozszerzenie stosowania ustawy na podmioty zbiorowe nieposiadające siedziby na terytorium RP, ale prowadzące działalność zarówno na jej terytorium, jak i poza nim, które – ze względu na miejsce popełnienia czynu lub jego skutek – mogą ponieść odpowiedzialność wynikającą z projektowanej ustawy.

Na potrzeby ustawy stworzono również definicję „czynu zabronionego”. Z zakresu przedmiotowego wyłączone zostały przestępstwa prywatnoskargowe oraz tzw. przestępstwa prasowe, określone w ustawie z dn. 26 stycznia 1984 r. – Prawo prasowe (Dz.U. 2018 poz. 1914).

Wcześniejsze skazanie osoby fizycznej

Zgodnie z przedstawionym projektem, zniesiony zostanie dotychczasowy wymóg wcześniejszego prawomocnego skazania osoby fizycznej – przedstawiciela spółki, która złamała prawo. Postępowanie przeciwko osobie fizycznej będzie się mogło toczyć niezależnie od postępowania przeciwko podmiotowi zbiorowemu, choć – z założenia – wskazane byłoby rozpatrywanie ich w jednym procesie.

Ponadto, podmiot zbiorowy będzie można pociągnąć do odpowiedzialności także wtedy, gdy sprawcy nie będzie można ująć, np. w przypadku jego śmierci lub umorzenia postępowania z powodu niewykrycia sprawcy (tzw. wina anonimowa). Projekt ustawy zakłada, że do wytoczenia sprawy nieuczciwemu podmiotowi zbiorowemu wystarczy przesłanka materialna, czyli podejrzenie popełnienia przestępstwa przez osobę fizyczną powiązaną z podmiotem zbiorowym. Natomiast to sąd stwierdzi, czy osoba, która dopuściła się czynu, swoim zachowaniem wyczerpała znamiona przestępstwa lub przestępstwa skarbowego.

Naruszenie reguł ostrożnościowych

Bez zmian pozostają kwestie naruszenia reguł ostrożnościowych, winy w nadzorze, w wyborze czy w organizacji – nadal mogą one stanowić podstawę odpowiedzialności przedsiębiorstwa. Podmioty zbiorowe będą ponosić odpowiedzialność za czyny popełnione przez m.in. swoich reprezentantów, pracowników oraz podwykonawców i ich pracowników, o ile osiągnęły w jego wyniku, choćby pośrednio, korzyść materialną.

Reagowanie na nieprawidłowości

Projektowana ustawa wprowadza nieznane dotychczasowej regulacji instytucje chroniące tzw. sygnalistów (ang. whistleblowers), czyli osoby zgłaszające informacje o nieprawidłowościach, które mogą doprowadzić do przestępstwa lub ułatwić jego popełnienie. Proponowane unormowania mają zagwarantować odpowiednią swobodę działania sygnalistom, m.in. dzięki ochronie przed utratą pracy. Ponadto, zgłoszenie informacji określonych kategorii rodzić ma obowiązek przeprowadzenia w przedsiębiorstwie postępowania wyjaśniającego.

Podmioty zbiorowe mają także odpowiadać za niewdrożenie działań prewencyjnych, mających na celu przeciwdziałanie zagrożeniom prowadzącym do popełnienia czynu zabronionego, m.in. za brak odpowiednich procedur w razie stwierdzenia nieprawidłowości.

Sankcje

Zgodnie z przyjętym projektem, kary finansowe będą wynosiły od 30 tys. do 30 mln zł. Maksymalny dopuszczalny wymiar kary pieniężnej nie będzie także ograniczany wysokością przychodów osiąganych przez podmiot zbiorowy. Dzięki temu będzie możliwe ma stać się karanie podmiotów, które mają majątek, a nie wykazują przychodów. Z drugiej strony, wprowadzona zostanie także możliwość umorzenia postępowania ze względu na zbyt dużą dotkliwość nawet najniższej kary.

O nałożeniu kary, a także o zastosowaniu środków zapobiegawczych związanych z zakazem kontraktowania czy przystępowania do przetargów, będzie decydował sąd. Jeśli natomiast zajdą przesłanki wskazane w art. 18 projektowanej ustawy, sąd będzie mógł nawet rozwiązać podmiot zbiorowy.

Odpowiedzialność przewidziana przez projektowaną ustawę nie stoi na przeszkodzie pociągnięciu do odpowiedzialności cywilnej za wyrządzoną szkodę, zaś sprawcy – do indywidualnej odpowiedzialności prawnej.

Procedura samooczyszczenia

Art. 62 projektowanej ustawy przewiduje tzw. procedurę samooczyszczenia, tj. podjęcia przez podmiot zbiorowy działań mających na celu naprawienie szkody wyrządzonej przestępstwem, takich jak zadośćuczynienie pieniężne, złożenie wyjaśnień, współpraca z organami ścigania, a także podjęcie środków zapobiegawczych przeciwko dalszym naruszeniom. W takich przypadkach prokurator może zaniechać prowadzenia dalszych czynności procesowych i wystąpienie do sądu z wnioskiem o udzielenie podmiotowi zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności. Wymóg uregulowania tejże procedury wynika z art. 57 dyrektywy nr 2014/24/UE w sprawie zamówień publicznych (Dz. Urz. UE L 94 z 28.03.2014).

Inne zmiany

Ze względu na propozycję wprowadzenia nowych regulacji w  zakresie odpowiedzialności podmiotów zbiorowych, w projekcie uwzględniono także zmiany innych aktów prawnych. Zmianie ma ulec m.in. art. 18 k.s.h. – w nowym brzmieniu tego przepisu członkiem zarządu spółki, rady nadzorczej czy komisji rewizyjnej nie będzie mogła zostać osoba skazana za przekupstwo i płatną protekcję, zarówno czynną, jak i bierną.

Proponuje się także wprowadzenie możliwości ujawniania w KRS informacji o orzeczonych wobec podmiotów zbiorowych karach i środkach zapobiegawczych, poprzez zmiany w ustawie o Krajowym Rejestrze Sądowym.

Przepisy przejściowe

Warunkiem karalności czynów popełnionych przed dniem wejścia w życie projektowanej ustawy będzie spełnienie materialnych przesłanek ocenianych na podstawie ustawy z 2002 r. Do odpowiedzialności finansowej i odszkodowawczej za czyny popełnione przed dniem wejścia w życie nowej ustawy stosuje się natomiast nowe przepisy. Postępowania wszczęte przed dniem wejścia w życie nowej ustawy toczyć się będą na podstawie ustawy dotychczasowej do prawomocnego zakończenia postępowania.

Ustawa ma wejść w życie po upływie 6 miesięcy od dnia jej ogłoszenia.

Autor: Ada Chudzik