Odpowiedzialność cywilnoprawna członka zarządu S.A. za wyrządzenie szkody spółce

Do uznania odpowiedzialności cywilnoprawnej członka zarządu spółki akcyjnej w świetle art. 483 k.s.h. konieczne jest powstanie szkody po stronie spółki

Tak orzekł Sąd Okręgowy w Lublinie w wyroku z dnia 01.06.2017 r., sygn. akt IX GC 489/12, a następnie rozpatrujący apelację Sąd Apelacyjny w Lublinie w wyroku z dnia 21.11.2018 r., sygn. akt I AGa 116/18.

Stan faktyczny

Spółka domagała się zasądzenia od pozwanego kwoty ok. 420 tys. zł wraz z odsetkami ustawowymi tytułem odszkodowania za szkodę poniesioną przez spółkę w wyniku działań podejmowanych przez pozwanego jako prezesa zarządu.

Pozwany dokonał obrotu akcjami spółki, w wyniku którego, w opinii powódki, poniosła ona szkodę w wysokości ok. 353 tys. zł. Ustalona wartość szkody wynika z różnicy pomiędzy ceną, za jaką prezes w imieniu spółki nabył akcje na podstawie umowy zawartej ze swoją córką, a ceną, za jaką te akcje powinien nabyć, gdyby działał w interesie spółki, nie zaś w interesie własnym.

Ponadto pozwany, pełniąc funkcję prezesa zarządu, zawarł ze swoim synem, zatrudnionym w spółce, dwa porozumienia zmieniające umowę o pracę. W pierwszym z nich zostało dwukrotnie podwyższone wynagrodzenie (z 4 do 8 tys. zł brutto), w drugim zaś zawarte zostało postanowienie, zgodnie z którym w przypadku rozwiązania umowy pracownikowi należy się jednorazowe odszkodowanie w wysokości 6-miesięcznego wynagrodzenia brutto.

Zarówno pozwany, jak i jego syn, otrzymali wypowiedzenia umowy o pracę. Sąd pracy oddalił roszczenie syna pozwanego o odprawę, uzasadniając to faktem, że wypłata przez pracodawcę odszkodowania spełniła funkcję odprawy i zamortyzowała skutki zwolnienia, które sąd uznał za niezgodne z prawem. Natomiast na rzecz pozwanego sąd zasądził od spółki 30 tys. zł tytułem odszkodowania za rozwiązanie umowy o pracę bez wypowiedzenia z naruszeniem przepisów.

Podstawa dochodzenia roszczeń

Na nadzwyczajnym Walnym Zgromadzeniu Akcjonariuszy spółki podjęto uchwałę o wyrażeniu zgody na dochodzenie roszczeń względem byłego prezesa zarządu spółki. Podstawę dochodzonego przez powódkę roszczenia stanowił art. 483 k.s.h.

W ocenie spółki, bezprawność opisanych w pozwie działań pozwanego wynika z naruszenia art. 377 k.s.h. Pozwany, występując w imieniu spółki, zawarł umowy z członkami swojej rodziny, co należałoby uznać za działanie w sytuacji konfliktu interesów. Zgodnie z regulacją art. 377 k.s.h., w przypadku sprzeczności interesów spółki z interesami członka zarządu, jego współmałżonka, krewnych i powinowatych do drugiego stopnia oraz osób, z którymi jest powiązany osobiście, członek zarządu powinien ujawnić sprzeczność interesów i wstrzymać się od udziału w rozstrzyganiu takich spraw.

Spółka, dochodząc odszkodowania od pozwanego jako byłego członka jej organu w świetle uregulowania art. 483 k.s.h., powinna udowodnić kumulatywnie następujące przesłanki:

• działanie lub zaniechanie piastuna było sprzeczne z prawem lub statutem spółki,
• spółka poniosła szkodę,
• występuje adekwatny związek przyczynowy, czyli relewantne następstwa przyczynowo-skutkowe między działaniem bądź zaniechaniem piastuna a powstaniem szkody spółki (art. 361 § 1 k.c.).

Po stronie pozwanego interwencję uboczną zgłosił ubezpieczyciel, z którym spółka zawarła umowę ubezpieczenia D&O.

Rozstrzygnięcia sądów I i II instancji

Nabycie akcji w imieniu spółki

W zakresie nabycia akcji przez pozwanego w imieniu i na rzecz spółki, Sąd I instancji uznał, że transakcja kwalifikowała się jako działanie sprzeczne z prawem. Sprzeczność ta polegała na działaniu przez prezesa zarządu w sytuacji, która uprawniała do uznania, że może po jego stronie wystąpić konflikt interesów. Pozwany powinien powstrzymać się od udziału w tej czynności i ujawnić możliwą sprzeczność interesów. Pomimo naruszenia art. 377 k.s.h. sąd stwierdził, iż nie skutkowało to nieważnością transakcji, a dokonana czynność prawna zakupu wiązała spółkę. Naruszenie wskazanego wyżej przepisu mogło jednak uzasadniać podnoszenie przez spółkę roszczeń odszkodowawczych.

Pomimo dopuszczenia co do zasady możliwości dochodzenia roszczeń odszkodowawczych sąd ostatecznie oddalił powództwo, z uwagi iż bezprawne działanie pozwanego nie skutkowało powstaniem szkody w majątku spółki. Cena, jaką spółka zapłaciła za jedną akcję spółki w kwestionowanej transakcji, nie odbiegała rażąco od wyceny dokonanej przez biegłego, a zatem odpowiadała jej wartości wolnorynkowej. W związku z tym, fakt udziału pozwanego w czynności dokonanej w warunkach sprzeczności interesów w sytuacji, gdy z tego tytułu powodowa spółka nie poniosła szkody, nie mógł uzasadniać odpowiedzialności odszkodowawczej pozwanego w świetle art. 483 k.s.h., a jedynie stanowić przyczynę jego ewentualnej odpowiedzialności organizacyjnej.

Porozumienia zmieniające umowę o pracę

Natomiast odnośnie porozumień zmieniających umowę o pracę, zawartych przez pozwanego z synem, Sąd Okręgowy wskazał, że zarzucany prezesowi zarządu czyn nie był bezprawny, a dodatkowo w zakresie, w jakim roszczenie odszkodowawcze dotyczyło rozwiązania umowy o pracę, powodowa spółka nie poniosła szkody.

Sąd Okręgowy wskazał również, że z uwagi na wieloletnią praktykę zatrudniania członków rodziny w spółce, uznano, że  fakt zatrudnienia syna pozwanego był aprobowany przez pozostałych członków zarządu. Natomiast dokonane zmiany warunków zatrudnienia mieściły się w ramach posiadanych przez pozwanego kompetencji jako prezesa zarządu i znajdowały swoje umocowanie w regulaminie zarządu. Ponadto, ostatecznie ustalona wysokość wynagrodzenia była adekwatna do zajmowanego stanowiska i warunków płacowych obowiązujących w spółce.

Sąd Apelacyjny w Lublinie w wyroku z 21.11.2018 r. (I AGa 116/18) podzielił zdanie sądu I instancji  i oddalił w całości apelację powódki jako bezzasadną.

Sprzeczność interesów

W modelowym ujęciu źródłem konfliktu interesów między spółką a członkiem zarządu są decyzje podejmowane przez organ w sprawach czynności między:

• spółką a członkiem zarządu,
• spółką a osobą bliską członka zarządu,
• podmiotem, którego sytuacja majątkowa wpływa na sytuację spółki (np. spółką zależną) a członkiem zarządu bądź osobą mu bliską.

Zgodnie z art. 377 k.s.h., w przypadku sprzeczności interesów, członek zarządu powinien powstrzymać się od rozstrzygania danej sprawy. Należy przez to rozumieć prowadzenie spraw spółki. Literalne brzmienie przepisu wyklucza zatem możliwość rozciągnięcia jego zastosowania również na akty reprezentacji spółki. Ponadto, możliwe jest zastrzeżenie powstrzymania się od dokonania czynności w protokole, zaś z aktów reprezentacji protokołów się nie sporządza.

Naruszenie przez członka zarządu art. 377 k.s.h. może natomiast stanowić podstawę jego odpowiedzialności odszkodowawczej na gruncie art. 483 § 1 k.s.h., a także odpowiedzialności organizacyjnej.

Przesłanki odpowiedzialności z tytułu art. 483 k.s.h.

Sprzeczność z prawem lub statutem

Artykuł 483 § 1 k.s.h. dosyć szeroko określa przesłanki odpowiedzialności odszkodowawczej wskazanych w nim osób. Ponoszą one bowiem odpowiedzialność za działania lub zaniechania sprzeczne z prawem lub postanowieniami statutu spółki. Przez termin „ naruszenie prawa” należy rozumieć wszystkie źródła prawa powszechnie obowiązującego. Sprzeczności z prawem nie można redukować do sprzeczności jedynie z przepisami Kodeksu spółek handlowych, gdyż sfera kompetencji i zadań członków organów spółki wynika z wielu różnych aktów prawnych.

Obok przepisów obowiązującego prawa, formalne ramy funkcjonowania spółki wynikają także z przyjmowanego statutu, stąd naruszanie jego postanowień zostało zrównane w skutkach z naruszeniem przepisów prawa.

Powstanie szkody

Odpowiedzialność z art. 483 k.s.h. powstanie, jeśli wskutek działania lub zaniechania sprzecznego z prawem lub statutem spółka poniesie szkodę. Pojęcie „szkody” należy natomiast rozumieć przez pryzmat wskazań art. 362 § 2 k.c. – obejmuje ono zarówno szkodę rzeczywistą, jak i utracone korzyści.

Adekwatny związek przyczynowy

Aby odpowiedzialność mogła powstać, konieczne jest istnienie powiązania przyczynowego między zdarzeniem szkodzącym oraz naruszeniem interesów poszkodowanego, w tym wypadku spółki. Objęta roszczeniem może być tylko taka szkoda, która stanowi konsekwencję naruszenia interesów poszkodowanego, pozostającego w związku przyczynowym ze zdarzeniem szkodzącym.

Ustalenie rozmiarów szkody dokonuje się poprzez porównanie dwóch aktualnego oraz hipotetycznego stanu dóbr poszkodowanego. Stan hipotetyczny to taki, jaki by istniał, gdyby nie wystąpiły następstwa zdarzenia szkodzącego, powiązane z tym zdarzeniem wymaganym związkiem przyczynowym. Związek przyczynowy, normowany w art. 361 § 1 k.c., nie zachodzi zatem bezpośrednio między zdarzeniem szkodzącym i szkodą, lecz łączy to zdarzenie i aktualny stan dóbr poszkodowanego. Dopiero ustalenie, że stan ten jest niższy niż stan hipotetyczny, pozwala na stwierdzenie, iż mamy do czynienia ze szkodą.

Zawinienie

Odpowiedzialność zdefiniowana w art. 483 k.s.h. stanowi odpowiedzialność odszkodowawczą opartą na zasadzie winy. Przepis § 1 przerzuca jednak ciężar dowodu w zakresie winy na osobę potencjalnie odpowiedzialną. Jest to zatem przepis szczególny w stosunku do art. 6 k.c. Spółka zobowiązana jest jedynie udowodnić zachowanie sprzeczne z prawem lub ze statutem spółki, szkodę oraz związek przyczynowy pomiędzy działaniem lub zaniechaniem a poniesioną szkodą. Członek organu spółki lub likwidator może natomiast uwolnić się od odpowiedzialności, jeżeli udowodni brak winy po swojej stronie.

Podsumowanie

Opisane orzeczenie jest spójne z dotychczasowym orzecznictwem sądów oraz przeważającym stanowiskiem doktryny w zakresie odpowiedzialności cywilnoprawnej członków organów spółki.

Fakt udziału członka zarządu w czynności dokonanej w warunkach sprzeczności interesów przy jednoczesnym braku szkody po stronie spółki nie uzasadnia przyjęcia jego odpowiedzialności odszkodowawczej, może jedynie prowadzić do jego odpowiedzialności organizacyjnej.

Można również przyjąć, że w sytuacji, w której głos tego członka zarządu przeważył o określonym rozstrzygnięciu, naruszenie art. 377 k.s.h. stanowiłoby podstawę do wytoczenia powództwa na podstawie art. 189 k.p.c. o stwierdzenie nieważności uchwały zarządu.

Autor: Ada Chudzik